ظریف سه گزینه احتمالی ایران را در صورت خروج آمریکا از برجام مطرح کرد
لاوروف: روسیه و چین جلوی تلاش آمریکا برای تخریب برجام می‌ایستند
محمدرضا ستاری
همزمان با نزدیک شدن به زمان ضرب الاجل آمریکا برای ماندن یا خروج از توافق هسته، تکاپوی سایر شرکای برجام برای حفظ این توافق بین‌المللی افزایش یافته است. در همین رابطه روز گذشته امانوئل ماکرون رئیس جمهوری فرانسه با سفر به واشنگتن، ضمن دیدار با همتای آمریکایی خود، بر ضرورت حفظ برجام تاکید کرد. وی پیش از ورود خود به واشنگتن تصریح کرد که جایگزینی برای توافق هسته‌ای وجود ندارد و در چنین شرایطی آمریکا باید تا زمانی که گزینه بهتری مطرح شود در آن باقی بماند. ماکرون همچنین به شبکه فاکس نیوز گفته است که توافق هسته‌ای کامل نیست، اما آیا گزینه بهتری به غیر از آن سراغ دارید؟ او در ادامه این گفت و گو اظهار داشت که کشورش قصد دارد برجام را با گره زدن به برنامه موشکی ایران تکمیل کند.
این در حالی است که پس از ماکرون به احتمال فراوان میهمان مهم دیگر واشنگتن، آنگلا مرکل صدراعظم آلمان است. مرکل پیش از سفر قریب الوقوع خود به آمریکا و دیدار با دونالد ترامپ، طی گفت و گو با یک شبکه تلویزیونی اسرائیلی ضمن دفاع از توافق هسته‌ای، تصریح کرد که یک توافق ناقص بهتر از عدم وجود آن است.
هشدار روسیه به آمریکا
در همین راستا و در حالی که اخبار ضد و نقیضی از سوی واشنگتن در خصوص تصمیم کاخ سفید بر ماندن یا خروج از برجام به گوش می‌رسد و قرار است 22 اردیبهشت ماه جاری دونالد ترامپ نظر خود را راجع به این موضوع اعلام کند، روسیه و چین نیز با تکاپو برای حفظ توافق هسته‌ای بر لزوم تعهد تمامی طرفین نسبت به آن تاکید کرده و در خصوص عواقب هرگونه تصمیم اشتباه در مورد برجام به سایر طرف‌ها به خصوص آمریکا هشدار دادند. سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه که به چین سفر کرده است، روز گذشته پس از دیدار با وانگ یی همتای چینی خود در پکن به صراحت اعلام کرد که روسیه و چین برای جلوگیری از اقدامات مخرب آمریکا تمام تلاش‌های خود را انجام خواهند داد. وی همچنین اظهار داشت که ما مخالف هرگونه تغییر در برجام هستیم و از تخریب آن جلوگیری خواهیم کرد.
سه گزینه احتمالی ایران در صورت خروج آمریکا از برجام
با وجود این، بسیاری از کارشناسان با استناد به انتصاب‌های اخیر دونالد ترامپ که طی آنها مایک پمپئو به سمت وزارت خارجه و جان بولتون به سمت مشاور امنیت ملی انتخاب شدند، نسبت به تصمیم آمریکا ابراز نگرانی کرده‌اند. این دو نفر به شدت ضد برجام بوده و حتی جان بولتون بارها تاکید کرده است که باید سیاست حمله به ایران توسط آمریکا طرح‌ریزی و عملیاتی شود. در چنین شرایطی مقامات کشورمان به خصوص محمدجواد ظریف وزیر خارجه که اکنون برای شرکت در اجلاس صلح پایدار به نیویورک سفر کرده است، طی روزهای قبل ضمن هشدار نسبت به عواقب چنین تصمیمی، از پاسخ قاطع ایران در صورت از بین رفتن برجام سخن گفته‌اند.
در تازه‌ترین اظهارنظرها از این دست، ظریف روز گذشته طی مصاحبه با نشریه نیویورکر آمریکا تصریح کرد که اگر واشنگتن قصد نابود کردن برجام را داشته باشد باید با پیامدهای آن نیز مواجه شود. وی همچنین از سه انتخاب مهم ایران در صورت محقق شدن چنین شرایطی صحبت کرد و گفت: انتخاب اول این است که ایران از توافق هسته‌ای کنار رفته و غنی‌سازی اورانیوم را نه تنها از سر بگیرد بلکه آن را افزایش دهد. انتخاب دوم نیز استفاده از سازوکار توافق هسته‌ای برای طرح یک شکایت رسمی در کمیسیون رسیدگی به نقض توافق است. انتخاب سوم نیز برای ایران خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای است. همزمان با تکاپوی اروپایی برای نجات برجام از دست آمریکا که با سفر ماکرون و پس از آن سفر مرکل به آمریکا دنبال می‌شود، وزیر خارجه کشورمان نسبت به سیاست‌های احتمالی اروپا مبنی بر اعمال محدودیت نسبت ایران به منظور راضی کردن آمریکا برای ماندن در توافق هسته‌ای تاکید کرد که هر سازشی که منجر به شروط جدیدی در توافق هسته‌ای شود، مورد قبول ایران نخواهد بود. اروپا موضع ما را می‌داند و تنها گزینه مورد قبول این است که ترامپ را متقاعد به ماندن در برجام و پایبندی به اصول آن کنند.
آمریکا به دنبال چیست؟
در خصوص سرنوشت برجام و اینکه آینده این توافق طی روزهای آتی چگونه رقم خواهد خورد، نظرات مختلفی از سوی کارشناسان مطرح می‌شود. یک نظر مبنی بر این است که ترامپ با وجود مخالف شدید با کلیت توافق هسته‌ای، همچنان به رویه ابهام آمیز خود در قبال آن ادامه خواهد داد. تحلیل‌گران در این خصوص معتقدند که رفتار آمریکا از سال گذشته تا کنون، باعث شده تا سایر شرکای برجام نوعی حالت بلاتکلیفی در خود احساس کنند و بعید به نظر می‌رسد که کاخ سفید این اهرم مطلوب خود را برای فشار آوردن به ایران و اروپا به همین سادگی با خروج از توافق هسته‌ای از دست بدهد.
برخی دیگر بر این اعتقادند که اصولاً چالش برجامی موجود، مساله‌ای مربوط به اروپا و آمریکا بوده و واشنگتن با کارشکنی در قبال آن قصد رویارویی با اروپا را دارد زیرا در مورد ایران مسائلی مختلفی از جمله پرونده موشکی یا حقوق بشر مطرح است که می‌تواند حربه‌ای برای مقابله آمریکا با ایران باشد. اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاست‌گذاری دانشگاه شریف در این خصوص طی گزارشی آورده است: درباره اختلاف اروپا با آمریکا درباره برجام دو نکته اساسی قابل‌ذکر است؛ نخست اینکه این مساله بیش از هر چیز به تفاوت در رویکرد دو طرف به نظم بین‌المللی برمی‌گردد. از منظر رئالیستی، درحالی‌که برجام دقیقاً با معیارها و ملاک‌های اروپا در این زمینه همخوانی دارد، چندان با رفتار و رویکرد کلان آمریکا به‌ویژه جناح جمهوری‌خواه این کشور در مسائل بین‌المللی منطبق نیست. به اعتقاد رابرت کگان، درحالی‌که اروپایی‌ها در بهشت قانون و هنجارهای بین‌المللی زندگی می‌کنند (دنیای کانتی)، آمریکا در تاریخ مانده و در سودای قدرت و اتکای صرف به خویش است (دنیای هابزی). همین مساله ریشه بنیادی تفاوت و تضاد در نگرش آن‌ها به موضوعی مانند برجام است. به‌ویژه زمانی که رئیس‌ ایالات متحده آمریکا شخصی مانند ترامپ باشد، دولت آمریکا این توافق را در تضاد با منافع و اهداف خود می‌داند زیرا تضمین‌های مدنظر این کشور و اهداف فراتر از برجام آن را تامین نخواهد کرد. در مقابل، اروپایی‌ها برجام را کاملاً مطلوب و مناسب می‌دانند و نه‌تنها از آن حمایت می‌کنند بلکه به‌کارگیری این الگو برای بحران کره شمالی را نیز پیشنهاد می‌دهند. اروپایی‌ها برجام را بیش از هر چیز دستاوردی اروپایی می‌دانند که در چارچوب الگوی تجویزی اروپایی‌ها برای مدیریت بحران‌ها یعنی دیپلماسی اجبار و راهبرد کلان این اتحادیه در رابطه با ایران که عبارت است از ترجیح سیاست تعامل بر سیاست مهار ، تحقق‌یافته و باید از آن پاسداری شود. بنابراین به میزانی که نظم بین‌المللی به این سمت سوق پیدا کند و الگوی اروپایی برای مدیریت بحران‌ها بیشتر مورد پذیرش قرار گیرد، امکان کنشگری و نقش‌آفرینی آن‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند. اما حاکم شدن یک‌جانبه‌گرایی آمریکایی که ترامپ امروز به دنبال آن است، نه‌تنها نقش‌آفرینی اروپا را محدود و بی‌اثر خواهد کرد بلکه اعتماد و اعتبار این اتحادیه را نزد کشورهایی مانند ایران در صورت لغو توافق از بین خواهد بُرد. از سوی دیگر مسائلی مانند روابط تجاری، ضرورت استقلال راهبردی اروپا در قبال آمریکا عوامل دیگری هستند که اروپایی‌ها را وادار ساخته تا نسبت به سرنوشت برجام اینگونه حساس و کنش‌گر باشند. اما با این حال مهمترین چالش آنها در صورت خروج آمریکا از برجام وضع تحریم‌های ثانویه از سوی ایالات متحده خواد بود که به صورت غیرمستقیم شرکت‌های اروپایی را هدف تحریم قرار می‌دهد. درواقع، با وجود اینکه اروپا دلایل ریشه‌ای و کافی برای مخالفت با آمریکا درباره توافق هسته‌ای دارد، تشدید فشارها از سوی آمریکا آن‌ها را با محدودیت‌هایی در این زمینه مواجه خواهد ساخت. به همین دلیل باید تا روزهای آتی منتظر ماند تا مرحله اول ماجرای کنونی یعنی ماندن یا نماندن آمریکا در برجام مشخص شود. در آن صورت است که تازه مرحله دوم یعنی ادامه مسیر با برجام یا بدون آن آغاز می‌شود. مرحله‌ای که در حالت اول باید مشخص شود که چگونه می‌توان از شر سیاست‌های ابهام‌آمیز آمریکا در قبال آن رهایی یافت و در حالت دوم چگونه می‌توان سازوکاری برای همکاری سایر شرکای توافق هسته‌‌ای بدون حضور آمریکا طراحی و اجرا کرد.