به قدرت رسیدن ترامپ منجر به شوک سیاسی و بین المللی قابل توجهی در آمریکا، اروپا، آسیای شرقی و حتی آمریکای لاتین شد. برخی از تحلیلگران تلاش دارند تا الگوی رفتاری ترامپ را براساس توسعه گرایی هیتلر تبیین نمایند. واقعیت آن است که هیتلر توانست زمینه های لازم برای نقش یابی موقعیت آلمان در فضای گذار از موازنه منطقه ای و بین المللی را فراهم سازد.

بهره گیری از مفاهیم و تعابیری مشابه سیاست خارجی هیتلر توسط دونالد ترامپ، این ذهنیت را به وجود آورد که ترامپ می تواند زمینه های لازم برای شکل گیری جنگ جدید جهانی را امکان پذیر سازد.

علاوه بر چنین تحلیلی، برخی از رسانه های بین المللی به این موضوع اشاره دارند که ترامپ در دیدار با فرماندهان نظامی آمریکا به این موضوع اشاره داشته که آنان باید برای نقش یابی در جنگ گسترده فرامنطقه ای در قالب جنگ تمام عیار از آمادگی لازم برخوردار باشند.

بیان چنین رویکردی را می توان به عنوان بخشی از انگاره ترامپ در ارتباط با سیاست جهانی دانست. اگرچه ترامپ تلاش دارد تا تغییراتی را در ساختار راهبردی نظام بین الملل ایجاد کند، اما واقعیت های نظام جهانی میل به تعادل دارد. تعادل را می توان به عنوان بخشی از سیاست بین الملل دانست که انعکاس نشانه هایی از قدرت نسبی، امنیت نسبی و ایدئولوژی نسبی است.

براساس چنین ادراکی است که می توان جهان آینده را براساس نشانه هایی از همکاری، رقابت و منازعه محدود تحلیل کرد.

روندی که به موجب آن ناسیونالیسم آمریکایی بیش از آنکه قدرت خود را برای رویارویی در سیاست جهانی تنظیم کند، تلاش خواهد داشت تا زمینه های لازم برای چند جانبه گرایی منطقه ای و بین المللی را شکل دهد. در این مجموعه تلاش می شود تا گزینه های احتمالی مربوط به سیاست خارجی و امنیتی ترامپ تبیین شود. روندهایی که طیف گسترده ای از الگوهای رفتاری شامل موازنه گرایی، چند جانبه گرایی و منازعه گرایی را دربرمی گیرد.

1. انگاره ناسیونالیسم آمریکایی و آینده ترامپ در سیاست جهانی

اندیشه ناسیونالیسم آمریکایی را می توان انعکاسی از رویکرد مبتنی بر ناسیونالیسم اروپایی دانست که زمینه های شکل گیری جنگ جهانی اول را به وجود آورد یا اینکه چنین نشانه هایی می تواند با الگوهای رفتاری کشورهایی همانند آلمان، ایتالیا و بلغارستان دوران جنگ جهانی دوم همانند سازی داشته باشد.

چنین الگوهایی را می توان به عنوان بخشی از واقعیت های رفتاری سیاست جهان دانست که تحت تاثیر روندهای سیاست خارجی و امنیتی ترامپ قرار می گیرد. براساس انگاره ناسیونالیسم آمریکایی، ترامپ می تواند زمینه های لازم برای تغییر در سیاست جهان براساس نشانه هایی از هژمونی و سلطه جهانی را به وجود آورد. چنین انگاره ای، روایت قدرت و برتری را بازتولید می کند.

برخی از تحلیلگران موضوعات منطق های و راهبردی به این موضوع اشاره دارند که 21 ژانویه 2017 یعنی اول بهمن ماه 1395 را می توان به عنوان نقطه عطفی در روند کنش سیاسی و سیاست خارجی آمریکا نسبت به جهان غرب، جهان اسلام، چین و روسیه دانست. چنین رویکردی با واکنش گروه های ساختارگرا روبه رو گردیده، به گونه ای که چنین نظریه پردازانی بر نشانه هایی از تداوم راهبردی و تغییرات تاکتیکی رفتار سیاسی و سیاست خارجی ترامپ نسبت به جهان اسام، غرب آسیا و سایر کشورهای موثر در سیاست بین الملل اشاره دارند.

واقعیت آن است که ترامپ نماد نشانه هایی از«ناسیونالیسم آمریکایی» است. ناسیونالیسم آمریکایی  با بنیادگرایی مسیحی و محافظه کاری نیز پیوند دارد. هر یک از انگاره های یاد شده می تواند بر روندهای سیاست خارجی آمریکا در برخورد با جهان اسلام و غرب آسیا تاثیر به جا بگذارد. ناسیونالیسم آمریکایی دارای نشانه هایی از اسلام ستیزی، بیگانه ستیزی و برتری جویی است. هر یک از مولفه های یاد شده می تواند تاثیر قابل توجهی بر روندهای سیاست خارجی آمریکا در دورا ن ترامپ به جا گذارد.

مبانی اندیشه ترامپ را می توان براساس پیوندی از عمل گرایی اقتصادی، پوپولیسم اجتماعی، محافظه کاری سیاسی و تحرک ژئوپلتیکی دانست. هر یک از مولفه های یادشده زمینه های لازم برای مقابله گرایی گسترده تر ترامپ در برخورد با کشورهای انقلابی و گروه های اسلامی در غرب آسیا را اجتناب ناپذیر می سازد.

بنابراین اندیشه برتری آمریکا می تواند در فضای الگوی سیاسی و راهبردی دونالد ترامپ انعکاس داشته باشد. چنین روندهایی بخشی از واقعیت های سیاست خارجی آمریکا در آینده نسبتا مبهم تلقی می شود.

2. انگاره محافظه کاری و موازنه راهبردی ترامپ در سیاست جهانی

دومین روایتی که می توان از سیاست خارجی دونالد ترامپ به عمل آورد براساس روندهایی است که ایالات متحده در دهه 1950 در دوران ریاست جمهوری آیزنهاور و همچنین در دهه 1980 و در زمان ریاست جمهوری رونالد ریگان حاصل شده است. ریگان و آیزنهاور به سازوکارهای همکاری موثر با قدرت های جهانی تاکید داشته در حالی که از الگوهای مقابله جویانه و محدود کننده بازیگران منطقه ای در حوزه های مختلف جغرافیایی بهره گرفته اند.

ظهور ترامپ با قالب های نهادی و ساختاری آمریکا هماهنگی چندانی نداشت. گروه های محافظه کار آمریکایی نیز ترامپ و اندیشه اش را انعکاس نا کارآمدی ساختار حزبی و فرآیندهای انتخاباتی می دانند. به همین دلیل است که ترامپ با طیف گسترده ای از مخالفینی روبه روست که بخش قابل توجه آنان را محافظه کاران، دموکرات ها و لیبرال ها تشکیل می دهند. در دوره های انتخاباتی گذشته، عموما گروه های محافظه کار در برابر گروه های اجتماعی دموکرات صف آرایی می کردند.

در انتخابات نوامبر 2016 می توان نشانه هایی از رویارویی نخبگان حزب جمهوریخواه و گروه های محافظه کار را با ترامپ مشاهده کرد. چنین فرآیندی نشان می دهد که ترامپ دارای مخالفین جدی در حوزه های مختلف اجتماعی، سیاسی و حزبی است. همان گونه که ترامپ دارای پایگاه اجتماعی متنوع و فراگیر است، مخالفین متنوعی را نیز فراروی خود خواهد داشت.

شاید بتوان ظهور ترامپ را نشانه ای از انحطاط در هویت حزبی و نسلی در آمریکا دانست؛ هویتی که تحت تاثیر موج های نخبه گرایانه شکل گرفته و تلاش دارد تا از فردی حمایت کند که با ساختار نخبه گرا و محافظه کار آمریکا هماهنگی چندانی ندارد. پدیده ترامپ نشان داد که نیروهای سیاسی جدید در قرن 21 می توانند از فضای حاشیه وارد روند رقابت های سیاسی شوند. جسارت، اعتمادبه نفس، تحرک و انگیزه کنش در شرایط رقابتی را می توان به عنوان زیرساخت های ظهور پدیده ای همانند ترامپ در جامعه و ساختار سیاسی ایالات متحده دانست.

واقعیت آن است که ترامپ از تیزهوشی لازم برای نق شیابی سیاسی و جلب افکار عمومی برخوردار است. به دلیل تیزهوشی سیاسی است که ترامپ از ژانرهای متفاوتی برای تبیین رویکرد خود بهره می گیرد. طبعا چنین افرادی دارای مخالفینی در درون حزب و ساختار اجتماعی آمریکا خواهند بود.

3. رویکرد مبتنی بر تداوم همکاری های چند جانبه ترامپ در محیط منطقه ای

محیط منطقه ای خاورمیانه و آسیای شرقی با نشانه هایی از بحران همراه است. دونالد ترامپ در 30 ژانویه 2017 توانست توافق منطقه ای با پادشاه عربستان در ارتباط با چگونگی ایجاد منطقه امن در سوریه و یمن را فراهم سازد. چنین رویکردی نشان می دهد که بخشی از الگوهای سیاست خارجی و منطقه ای باراک اوباما می تواند مشابهت های الگویی و کارکردی با سیاست خارجی و امنیتی ترامپ داشته باشد؛ اگرچه الگوی تحلیل بسیاری از کارشناسان سیاسی نسبت به رفتار ترامپ متفاوت با چنین روایتی بوده است.

پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا به عنوان «شوک انتخاباتی» و «زلزله سیاسی» سال 2016 محسوب می شود. بسیاری از رسانه ها و تحلیلگران تلاش دارند تا نشان دهند ترامپ الگوی جدیدی از رفتار سیاسی و سیاستگذاری راهبردی را در دستورکار قرار خواهد داد. واقعیت های سیاستگذاری راهبردی بیانگر آن است که تغییر در روسای جمهور آمریکا تاثیر چندانی بر روندهای سیاست خارجی ایالات متحده به جا نمی گذارد.

تغییرات بیش از آنکه ماهیت راهبردی داشته باشد، براساس نشانه هایی از سلیقه سیاسی و در چارچوب قواعد ساختاری تعریف و اجرا می شود. در نگرش تداوم و تغییر سیاست خارجی آمریکا الگوی رفتاری ترامپ معطوف به سیاست حفظ وضع موجود خواهد بود. بر مبنای چنین نگرشی، برخی از موضوعات سیاست خارجی و راهبردی آمریکا که در دوران باراک اوباما شکل گرفته، با جهت گیری های نسبتا مشابهی ادامه خواهد یافت.

علت چنین وضعیتی را می توان ناشی از الگوهای سیاستگذاری بوروکراتیک در ساختار سیاسی آمریکا دانست. اصلی ترین موضوعات سیاست خارجی باراک اوباما که به دوران ترامپ منتقل شده را می توان در ارتباط با «بحران اوکراین و شبه جزیره کریمه»، «برنامه جامع اقدام مشترک» و«حل بحران سوریه» دانست.

در راستای سیاست موازنه منطق های، باراک اوباما از سیاست کنش مرحل های برای اداره بحران های منطقه ای بهره گرفته است.  الگوی «سیاستگذاری راهبردی بوروکراتیک» بیانگر آن است که روندهای سیاست  خارجی کشورهای توسعه یافته بیش از آنکه تحت تاثیر روسای جمهور قرار گیرد، براساس ضرورت های ساختاری و تاثیرگذاری اتاق های فکر حاصل می شود. علت شکل گیری چنین فرآیندی را می توان درنهادهای نسبتا با ثبات جست وجو کرد که هرگونه رفتار سیاسی و الگوی امنیتی را براساس ضرورت های سیاستگذاری راهبردی امکان پذیر می سازد.

روندهای تداوم و تغییر در سیاست خارجی ترامپ را می توان براساس الگوی کنش بوروکراتیک تبیین کرد. موضوعات راهبردی به عنوان یکی از دغدغه های اصلی برنامه ریزان و مدیران اجرایی محسوب می شود. ترامپ نیز تلاش خواهد داشت تا موضوع قدرت و امنیت را به عنوان محور اصلی سیاست خارجی آمریکا پیگیری نماید. چنین وضعیتی را می توان ناشی از پیچیدگی های ساختار بوروکراتیک در آمریکا دانست.

عناصر اصلی رفتار سازمانی و ساختار بوروکراتیک در سیاستگذاری راهبردی به عنوان بخشی از واقعیت رفتار روسای جمهور آمریکا از جمله ترامپ خواهد بود. سازمان های سیاسی و گروه های تخصصی از قابلیت زیادی برای تاثیرگذاری بر روندهای سیاست خارجی و سیاستگذاری راهبردی ایالات متحده در دوران دونالد ترامپ برخوردارند. بخشی از کانال های ارتباطی روسای جمهور آمریکا را مقامات اجرایی تشکیل می دهند.

در ساختار سیاسی که مبتنی بر سیاستگذاری بوروکراتیک است، حتی وزیر نمی تواند تصمیمات یک جانبه اتخاذ نماید. وزیر بخشی از فرآیند تصمیم گیری و سیاستگذاری خواهد بود. ماهیت و میزان اختیارات رئیس جمهور و وزرای کلیدی همانند وزیر خارجه، وزیر دفاع و وزیر خزانه داری تابعی از قواعد سازمانی است.

در چنین ساختارهایی هرگونه تصمیم گیری ماهیت سلسله مراتبی معکوس دارد. یعنی اینکه روندهای تصمیم سازی از پایین به بالا شکل گرفته و منتقل می شود. در چنین مدل هایی می توان نشانه هایی از روند « توسعه سازمانی» و «چانه زنی راهبردی» را مشخص کرد.

طبیعی است که دونالد ترامپ به دلیل موقعیت اقتصادی و جایگاهی که در حوزه سیاسی آمریکا پیدا کرده، در زمره افرادی محسوب می شود که قابلیت لازم برای چانه زنی راهبردی را دارد. چانه زنی راهبردی می تواند زمینه های لازم برای پذیرش و تغییر در الگوهای رفتاری را به وجود آورد. نشانه های موجود در ادبیات سیاسی ترامپ بیانگر آن است که نامبرده به عنوان رئیس جمهور آینده آمریکا از «سیاست عقب گرد» به مفهوم نادیده گرفتن الگوهای رفتاری باراک اوباما بهره نمی گیرد.

نتیجه گیری

واقعیت های سیاست خارجی آمریکا در دوران ترامپ با نشانه هایی از ابهام راهبردی همراه است. اگرچه ترامپ تلاش دارد تا از سازوکارهای قدرت محدود کننده سایر بازیگران استفاده کند، اما گام اول کنش سیاسی و بین المللی خود را در ارتباط با کشورهای خاورمیانه قرار داده است. چنین الگویی می تواند زمینه های همکاری و مشارکت آمریکا و برخی از قدرت های بزرگ جهانی همانند روسیه، انگلستان، آلمان و فرانسه را در ارتباط با سیاست جهانی به وجود آورد.

واکنش گروه های اجتماعی و نخبگان بین المللی نسبت به سیاست های تهاجمی ترامپ به گونه ای اجتناب ناپذیر تاثیر خود را در تعادل الگویی رفتار سیاست خارجی و امنیتی ترامپ به جا می گذارد. یکی از موضوعات اساسی سیاست خارجی ترامپ را می توان تعامل با روسیه برای مقابله با گروه های تکفیری ازجمله داعش دانست. باراک اوباما تلاش کرد تا زمینه های لازم برای پذیرش جبهه النصره را به وجود آورد.

دربرخی از عملیات نظامی آمریکا علیه داعش، زمینه برای همکاری های تاکتیکی آمریکا با نیروهایی همانند جبهه النصره مشاهده می شود. طبعا تغییر در روندهای تاکتیکی، نظامی و عملیاتی آمریکا درکوتاه مدت محدود است. درحالی که می توان نشانه هایی از تغییر بنیادین نسبت به سیاست خارجی آمریکا در فضای منطقه ای را مشاهده کرد.

شاید بتوان سوریه را در زمره نقطه عطف تغییر در الگوی راهبردی دونالد ترامپ در مقایسه با باراک اوباما دانست. ترامپ در رفتار راهبردی و چگونگی انتخاب کارگزاران امنیتی نشان داد که همکاری با چین و روسیه در مورد اختلافات منطقه ای ادامه خواهد یافت. اختلافات منطقه ای آمریکا با روسیه در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما افزایش یافته و ترامپ تلاش دارد تا جلوه هایی از اعتماد سازی در روابط با روسیه را ایجاد نماید.

اگر نیکسون و کیسینجر در دهه 1970 تلاش داشتند تا زمینه ارتقای چین برای موازنه اتحاد جماهیر شوروی رابه وجود آورند، هم اکنون ترامپ و تیم محافظه کاری در سیاست خارجی حزب جمهوریخواه تلاش دارند تا زمینه های لازم برای محدود سازی چین از طریق روسیه را فراهم آورند. در چنین فرآیندی طبیعی است که آمریکا و روسیه از الگوی موازنه راهبردی برای کنترل سیاست جهانی بهره خواهند گرفت.

از: ابراهیم متقی  استاد دانشگاه تهران