زهرا داستانی
دریاچه ارومیه نماد خشکسالی است و بی‌آبی و نامش هنوز هم بعد از 4 سال تلاش برای احیا، مثالی است برای برگشت ناپذیری محیط‌زیست نابود شده ایران. دریاچه ارومیه این روزها شاهد ثبت آمارهای لحظه‌ به لحظه کاهش تراز آبی است، ترازی که در آخرین سنجش با کاهش ۲ سانتیمتری سطح آب نسبت به مدت زمان مشابه در سال گذشته روبه‌رو بوده و توانسته وسعت دریاچه را به ۲۲/۹۱ کیلومتر مربع و حجم آب موجود در آن را به ۰/۳۱ میلیارد مترمکعب برساند. این آمارها اما تفسیری جز به ثمر ننشستن تلاش‌ها برای زنده‌کردن این دریاچه شور ندارد. با این حال اما با شنیده شدن زمزمه‌های خرید آب از کشورهای خارجی و انتقالش به ارومیه به نظر می‌رسد دولت روحانی که با شعار محیط زیست بر سر کار آمده از هیچ تلاشی برای زنده کردن دریاچه ارومیه فروگذار نمی‌کند.
نام دریاچه ارومیه در سال 97 با صحبت‌های جنجالی معاون اول رئیس جمهوری بر سر زبان‌ها افتاد. سخنانی که با دو حس خرسندی و تاسف توامان بود؛ خرسندی از این بابت که سخنان اسحاق جهانگیری در بازدید از پروژه ناموفق احیای دریاچه ارومیه نشان می‌داد دولت از هیچ تلاشی برای احیا، حتی پرداخت هزینه‌های گزاف فروگذار نمی‌کند و تاسف از این بابت که چرا باید بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا به چنین حال و روزی بیفتد که زنده‌ نگهداشتنش به پول و خرید آب وابسته باشد؟ اسحاق جهانگیری در جریان این بازدید اعلام کرد که «موضوع احیای دریاچه ارومیه به هیچ وجه از دستور کار دولت ایران خارج نمی‌شود و حتی اگر نیاز باشد میلیاردها دلار اعتبار خارجی برای این کار اختصاص داده می‌شود تا طرح‌های انتقال آب از خارج از کشور به دریاچه ارومیه اجرا شود.» او در سخنرانی خود نام دو پروژه انتقال آب برای احیای دریاچه را مطرح کرد، یکی انتقال آب از دریای خزر و دیگری انتقال آب از خارج کشور به دریاچه ارومیه.
پیشینه طرح انتقال آب از خارج به دریاچه ارومیه
اما انتقال آب از خارج کشور به دریاچه ارومیه موضوع تازه‌ای نیست. گزینه انتقال و خرید آب برای احیای دریاچه ارومیه از دو سال پیش مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته و نام چندین کشور و دریاچه به عنوان احیاکننده‌های دریاچه شور ایران از زبان مسئولان به رسانه‌ها راه یافته است. مسعود باقرزاده کریمی، سرپرست دفتر امور تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست به ایسنا اعلام کرده که «سناریوهای متعددی درباره انتقال آب از دریای خزر، دریاچه وان ترکیه، دریاچه سوان ارمنستان و … به دریاچه ارومیه مطرح است» اما به گفته او ستاد احیای دریاچه ارومیه که کار زنده کردن این دریاچه را برعهده دارد معتقد است که این ایده‌ها باید مورد بررسی قرار گیرد. با این حال اما بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران نام دریای خرز را از لیست دریاچه‌های مورد نظر برای انتقال آب به ارومیه خط زده و آن را منتفی دانسته‌اند و از بهترین گزینه انتقال آب به ارومیه پرده برداشته‌اند. به اعتقاد آنان با توجه به اینکه دریاچه ارومیه بیش از ۱۲۰۰ متر بالاتر از سطح دریای آزاد قرار گرفته، انتقال آب از دریاچه وان که حدود ۲۰۰ متر بالاتر از دریاچه ارومیه است ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر از دریای خزر است که بیش از ۲۰ متر پایین‌تر از دریای آزاد است.
وان پر آب ترکیه، صادرکننده آب به ارومیه خواهد بود؟
حالا به نظر می‌رسد که دریاچه وان بزرگترین دریاچه ترکیه که در غرب شهر وان، ندای گیلان ترکیه و در نزدیک مرزهای ایران قرار دارد بهترین گزینه برای انتقال آب به دریاچه ارومیه است. کشوری که در میان همسایگان ایران از بهترین وضعیت آبی برخوردار است و حتی در مواردی با ساخت سد‌های مشهورش موجبات خشکسالی تلاب هورالعظیم در عراق و بروز ریزگردهای خوزستان را فراهم کرده است. با این حال گرچه تا به امروز نام دریاچه وان به عنوان بهترین گزینه آبرسانی به ارومیه مطرح شده اما براساس گفته سرپرست دفتر امور تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست، هنوز مطالعات مربوط به انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه و مطالعات شناسایی ترکیب آب دریاچه وان انجام نشده است. سرپرست دفتر امور تالاب‌ها به ایسنا گفته: درستی و امکان‌پذیری اجرای چنین ایده‌هایی باید به تایید کارشناسان برسد و با توجه به اینکه هنوز ترکیب آب و ترکیب بیولوژی دریاچه وان استخراج نشده و مطالعه‌ای روی مقایسه مشخصات آب دو دریاچه وان و ارومیه صورت نگرفته است و به‌طور قطع بدون برخورداری از مطالعه نمی‌توان درباره این موضوع تصمیم‌گیری کرد. باقرزاده کریمی تاکید کرده که «هنوز از او به عنوان کارشناس حوزه تالاب‌ها در مورد موضوع انتقال آب وان به دریاچه ارومیه استعلام و نظرخواهی نشده و حتی این موضوع در ستاد احیای دریاچه ارومیه به طور رسمی مطرح نشده است.»
انتقال آب در انتظار بررسی
اگرچه سرپرست دفتر امور تالاب سازمان حفاظت محیط زیست اعلام می‌کند که هنوز مطالعات لازم برای انتقال آب وان به دریاچه ارومیه انجام نشده اما هادی بهادری، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی که پیش از این مجری ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی بود تاکید کرده که «شناخت کیفیت آب دریاچه وان و تطابق آن با دریاچه ارومیه در دانشگاه‌های مراغه، ارومیه و تهران انجام شده و فرصت مناسبی برای احیای دریاچه ارومیه فراهم شده است و احتمال انتقال آن وجود دارد.»
افزون بر این عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست که نامش به ستاد احیای دریاچه ارومیه گره خورده در تابستان سال ۹۵ از آغاز مطالعات انتقال آب وان به دریاچه ارومیه را داده و تمایل کشور ترکیه برای انتقال آب از دریاچه وان به ارومیه خبر داده است. او همچنین اعلام کرده که بخشی از مطالعات این طرح صورت گرفته و در حال تکمیل است. کلانتری همچنین با تایید سخنان بهادری، اعلام کرده که «مطالعات این پروژه از لحاظ شیمیایی توسط دانشگاه‌های مراغه، تربیت مدرس و ارومیه صورت گرفته و نتایج آن به سوئیس ارسال شده است.» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست همچنین با اشاره به اینکه شوری دریاچه وان کمتر از دریاچه ارومیه است، تاکید کرد که PH دریاچه وان ۹.۲ است و PH دریاچه ارومیه ۷.۴ است بنابراین از لحاظ شیمیایی ترکیب آنها مشکلی ندارد. مطالعات بخش بیولوژیک این پروژه در حال انجام است که در صورت مثبت بودن نتایج آن وارد مذاکره با کشور ترکیه خواهیم شد و اگر بتوانیم ۱.۵ تا دو میلیارد متر مکعب آب از دریاچه وان وارد دریاچه ارومیه کنیم، اتفاق خوبی خواهد بود.
با این حال دریاچه ارومیه که حالا فاز دوم از سه فاز تثبیت (1395-1393)، دوره احیای دریاچه ارومیه (1401-1396) و دوره احیای نهایی (1402) را سپری می‌کند و در مرحله احیا یعنی اجرایی کردن مجموع راهکارهای تامین آب مورد نیاز دریاچه و افزایش تدریجی تراز قرار دارد، باید همچنان منتظر بررسی‌ها و نتایج مطالعه آغاز واردات آب توسط مشاور خارجی باشد. برنامه‌ای که شاید بتواند حیات را تا سال 1402 به دریاچه ارومیه بازگرداند و تراز سطح آب دریاچه را به تراز اکولوژیک برساند.