زهرا داستانی
از دی ماه سال 96 که نام تبریز به عنوان پایتخت گردشگری اسلام مطرح شد تا روز چهارشنبه که رویداد تبریز 2018 به طور رسمی کار خود را با حضور رئیس جمهوری آغاز کرد حاشیه‌ها هیچ وقت آن را رها نکرده‌اند، حواشی که بیشتر حول نبود برنامه و بودجه دولتی چرخیده است و حالا رسانه‌های داخلی و خارجی که برای پوشش این برنامه به تبریز رفته‌اند از عدم بازدید از پروژه‌ها، پشت در ماندند گروه‌های موسیقی اقوام و … خبر داده‌اند. با تمام کاستی‌ها اما تبریز 2018 رویدادی است که ایران را در مسیر گردشگری قرار داده و سبب شده تا به همدان پایتخت گردشگری آسیا در سال 2018 بیاندیشد، رویدادی که قطعا می‌تواند از تجربه‌های تلخ تبریز یاری گیرد و آبرویی برای صنعت گردشگری ایران بخرد. با این حال اما به نظر می‌رسد این دو رویداد همچنان با چالش‌های زیرساختی که می‌توانند سد راهشان باشند، روبه‌رو هستند.
سال ۲۰۱۸ برای گردشگری ایران سال مهمی محسوب می‌شود چراکه از یک سو تبریز به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی و از سوی دیگر همدان به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی در سال ۲۰۱۸ میزبان گردشگران داخلی و خارجی هستند و انتظار می‌رود این دو رویداد بتوانند به آمار گردشگرهای ورودی به ایران کمک کنند و آمار آن را از سیر منفی به مثبت تغییر دهند، هرچند علی‌اصغر مونسان، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در آیین آغازین «تبریز پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸» رشد منفی ورود گردشگران خارجی را مثبت اعلام کرده است. با این حال اما چه رویدادهای تبریز و همدان 2018 رشد گردشگری ورودی را مثبت کنند و چه نتواند انتظارات را برآورده سازد، دو فرصت مهم برای توسعه هرچه بیشتر گردشگری و ورود گردشگران به این دو پایتخت گردشگری است که مسئولان کشوری گردشگری و مسئولان استانی در تلاش برای تحقق آنها تا کنون تلاش‌ها‌ کرده‌اند و از این رو که این دو رویداد می‌توانند زمینه و شرایط را برای شناخت بیشتر مردم جهان و به خصوص مردم کشورهای آسیایی و اسلامی با ایران فراهم سازند، برای آنها مهم بوده است.
اما رویداد تبریز 2018 که چهار ماه دیرتر از موعد مقرر برگزار شده و آیین افتتاحش دو بار به تعویق افتاده چگونه و براساس چه برنامه‌ای آغاز شده است؟ برگزاری یک رویداد گردشگری در سطح بین‌المللی نیازمند برنامه‌ریزی، بودجه و تهیه زیرساخت‌های اولیه گردشگری است، موضوعاتی که بارها از سوی کارشناسان و نمایندگان مجلس در این مدت مورد تاکید قرار گرفت. در این مدت چند ماهه از زمان اعلام تا افتتاح برخی از عدم اختصاص ردیف بودجه‌ به این رویداد گلایه کردند، عده‌ای دیگر مشکل اصلی را در ساختار دانسته‌اند، برخی دیگر از نبود تبلیغات مناسب برای این رویداد گلایه کردند و عده‌ای دیگر حتی رسیدن به این رویداد و تهیه زیرساخت‌های لازم را غیر ممکن دانستند. اما روز گذشته بالاخره پس از ماه‌ها تلاش برای افتتاح این رویداد علی اصغر مونسان، رئیس میراث فرهنگی در بخشی از سخنانش به انتخاب تبریز به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸ و اقداماتی که از دی‌ماه سال ۹۶ در این راستا انجام شده است، اشاره کرد و در ادامه از بهره‌برداری موزه‌های متعدد در تبریز از جمله مشاغل، قرآن و کتابت و هنر تبریز، برگزاری نشست بین‌المللی جاده ابریشم و برپایی همایش معماری بومی ایکوموس خبر داد. رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ادامه داد: ۱۴۰۰ تخت در استان آذربایجان شرقی در حال حاضر وجود دارد که با توجه به ۲۸ هتل در حال ساخت و پنج موافقت اصولی که صادر شده امیدواریم تا پایان دولت ظرفیت اقامتی در این استان به ۳۱۰۰ تخت با ۶۴ درصد رشد برسد. به گفته او در سال گذشته ۵۲۰ هزار گردشگر خارجی و چهار میلیون و ۳۰۰ هزار گردشگر داخلی به این استان سفر کردند و نوروز امسال نیز شاهد رشد ۴۰ درصدی اقامت گردشگران داخلی و افزایش ۱۷ درصدی اسکان گردشگران خارجی در این استان بودیم. مونسان در ادامه به وضعیت صنایع دستی در استان آذربایجان شرقی اشاره کرد و افزود: در حال حاضر ۳۵۰۰ شغل در حوزه صنایع دستی این استان ایجاد شده که هدف‌گذاری ۶۵۰۰ شغل صنایع دستی است. در آذربایجان شرقی ۳۰۷ کارگاه و ۱۰ هزار و ۲۰۰ هنرمند صنایع دستی هم اکنون فعال هستند.
اما شاید یکی از مهمترین سوالات این باشد که آیا فراهم کردن این امکانات در تبریز با سایر پایتخت‌های جهان اسلام در سال‌های گذشته برابری می‌کند یا نه؟ یا این سوال که آیا هزینه کرد برای فراهم سازی این امکانات سودی بیشتر را نصیب این کشورها و پایتخت‌ها کرده است؟ برای پاسخ به آن باید گفت که پیش از اینکه تبریز به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸ انتخاب شود، سه شهر در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ به این عنوان انتخاب شده بودند. ابتدا در سال ۲۰۱۵ شهر قدس به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی انتخاب شد و پس از آن قونیه در سال ۲۰۱۶ و مدینه در سال ۲۰۱۷ انتخاب شدند. در این میان قونیه و نهادهای خصوصی و دولتی ترکیه اقدامات مناسبی انجام دادند که این شهر را در گردشگری موفق کرده است. یکی از اقداماتی که ترکیه برای استفاده هر چه بیشتر از ظرفیت‌های گردشگری این شهر انجام داد، این بود که دومین کنفرانس بین‌المللی گردشگری حلال را در روزهای سوم تا پنجم ماه مه سال ۲۰۱۶ در این شهر برگزار کرد. در این کنفرانس، بیش از هزار مخاطب شامل تورگردانان، بازدیدکننده‌های رسمی، آژانس‌های سفر، هنرمندان، افراد دانشگاهی، سرمایه‌گذاران و نمایندگانی از بخش‌های مختلف هتلداری، غذایی، خطوط هوایی و خرده‌فروشی شرکت داشتند. این کنفرانس به ترکیه اجازه می‌داد تا هر چه بیشتر روی بازار سفر رو به گسترش مسلمانان خود سرمایه‌گذاری کند و آن را بهبود بخشد. استان قونیه به‌دلیل وجود مدفن مولانا مشهور است و یکی از بزرگ‌ترین مناطق ترکیه نیز محسوب می‌شود. این استان هر سال حدود ۵/ ۲ میلیون گردشگر جذب و از وجود مولانا نیز برای تبلیغات گردشگری خود و برندسازی برای جذب مجدد گردشگران استفاده می‌کند. بر همین اساس، در سال ۲۰۱۶ در شهر قونیه «جشنواره مولانا» را بین هفتم تا هفدهم دسامبر برگزار کرد. این جشنواره از سوی وب‌سایت‌های زیادی به‌عنوان یکی از جشنواره‌های مهم سال قلمداد شده بود و قونیه موفق شد در این ۱۰ روز ۶۵۰۰ توریست را از نقاط مختلف جذب کند. متعاقب عوایدی که پایتختی گردشگری کشورهای اسلامی برای قونیه داشت، این شهر در سال ۲۰۱۷ با تبلیغات بیشتری که کرد تعداد گردشگرانش را در آن مدت به ۹۵۰۰ نفر افزایش داد. براساس آمارهای موجود، در سال ۲۰۱۶، ۵۱ هزار و ۵۷۴ نفر از گردشگران خارجی وارد شده به قونیه از هتل ۵ ستاره استفاده کرده بودند و ۱۷۶ هزار و ۲۶۶ نفر از اتباع ترکیه نیز وارد این هتل‌ها شده بودند که مجموعا حدود ۲۲۸ هزار نفر متقاضی هتل‌های ۵ ستاره را تشکیل می‌دادند. در این میان میزان اقامت شبانه در هتل‌های ۵ ستاره برای خارجی‌ها ۴/ ۲ شب و برای داخلی‌ها ۸/ ۱ شب بود. نرخ اشغال هتل‌های ۵ ستاره این استان نیز به‌رغم مشکلات فراوان ترکیه از نظر گردشگری و سیاسی در سال ۲۰۱۶، برابر با ۱۹/ ۳۶ درصد بود.
با مقایسه تنها بخشی از آمارهای تبریز و قونیه شاید به این نتیجه دست یافت که ما هنوز برای رسیدن به زیرساخت‌های مناسب برای جذب بیشتر گردشگران با چالش‌های بسیاری روبه‌رو هستیم و حتی در حوزه تبلیغات گردشگری نیز به پای رقیب‌های خود در منطقه نمی‌رسیم.