محمدرضا ستاری
حسن روحانی رئیس جمهوری کشورمان روز گذشته به همراه محمدجواد ظریف وزیر خارجه راهی آنکارا شد تا در نشست سران سه کشور ایران، روسیه و ترکیه که به عنوان مثلث آستانه نیز شهرت دارند شرکت کند. این نشست دومین نشست سران سه کشور پس از کنفرانس سوچی برای حل و فصل بحران سوریه است و به گفته منابع خبری قرار است در آن روسای جمهوری سه کشور بر حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه تاکید کنند. همچنین از دیگر محورهای مهم این نشست بحث تداوم آتش بس در مناطق کاهش تنش و اصلاح قانون اساسی سوریه خواهد بود.
فاز جدید تحولات در سوریه
این در حالی است که بحران هفت ساله سوریه، پس از شکست سرزمینی داعش و همچنین حمله ترکیه به منطقه عفرین وارد فاز جدیدی از تحولات خود شده است. هر چند بسیاری از تحلیل‌گران معتقد بودند پایان خلافت داعش در عراق و سوریه زمینه‌ای را برای مدیریت بحران و خروج از وضعیت جنگی در سوریه فراهم خواهد کرد، اما سیر تحولات پس از آن نشان داد که اوضاع این کشور همچنان درگیر معادلات پیچیده‌ای است که تنها از بین رفتن خلافت داعش گوشه‌ای از هزارتوی مشکلات آن است. در همان زمان نیز بسیاری بر این عقیده بودند که بحث مهار گروه‌های تروریستی در سوریه، آنچنان که در رسانه‌ها اعلام می‌شود امری کوتاه مدت و آسان نخواهد بود، چرا که در این کشور اکنون بیش از دو هزار گروه تروریستی فعال هستند که داعش، جبهه النصره، احرار الشام و … تنها نمونه ‌های شناخته شده‌ای از آنها هستند. از سوی دیگر، مهار نیروهای افراطی در سوریه مقدمه‌ای خواهد بود برای تصمیم‌گیری در خصوص آینده تحولات قدرت در این کشور که با توجه به جایگاه اسد در دمشق و همچنین فراوانی نیروهای معارض با دولت، این امر می‌تواند نقطه شروعی برای جدال قدرت و دامنه دار شدن درگیری‌ها در خاک سوریه باشد.
جنگ جهانی کوچک در سوریه
از جنبه داخلی این قضیه که عبور کنیم، شرایط کنونی سوریه اکنون صحنه ای از کشمکش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی یا به تعبیری نوعی جنگ جهانی کوچک است. حضور روسیه و آمریکا در سوریه به همراه اشغال عفرین توسط نیروهای ترکیه با پیوند خوردن به حضور نیابتی سایر کشورهای منطقه و نیز تهدیدات مکرر فرانسه برای شروع عملیات نظامی در این کشور، امری است که بر پیچیدگی‌های اوضاع بسیار افزوده است، چرا که هر کدام از این بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای اکنون خواستار اعمال نظرات و سهم خواهی در آینده سوریه هستند.
در همین راستا مثلث آستانه با حضور ایران، روسیه و ترکیه هر چند توانست طی ده نشست خود دستاوردهایی همچون تثبیت آتش بس نسبی و همچنین ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه را کسب کند، اما حضور نظامی ترک‌ها در عفرین که به گفته کارشناسان با چراغ سبز روسیه و آمریکا همراه بود، ادامه این همکاری‌ها را با تردیدهایی مواجه کرد. در این رابطه روسیه با حضور و تثبیت خود در منطقه خاورمیانه توانست علاوه بر کسب وجهه بین‌المللی، به دو مهم دست یابد. نخست تحکیم موقعیت خود در پایگاه دریایی طرطوس و دوم ایجاد یک پایگاه هوایی در لاذقیه طی یک قرارداد بلند مدت 49 ساله که قابلیت تمدید نیز دارد، زمینه برای حضور دائمی آنها را در سوریه فراهم ساخت.
در همین اثنا و در هیاهوی اوضاع ملتهب در غوطه شرقی دمشق، ترکیه با احساس خطر نسبت به ژئوپلتیک خود در مرزها جنوبی با حمله به عفرین به عنوان ضعیف‌ترین کانتون از کانتون‌های سه گانه کردها در شمال سوریه، حمله‌ای همه جانبه را با همکاری ارتش آزاد سوریه که خود متهم به همکاری با گروه‌های تروریستی است، علیه یگان‌های مدافع خلق آغاز و در اوایل سال جاری به طور کامل شهر عفرین را تحت تصرف خود قرار داد. این امر با توجه به ابعاد و پیامدهای آن تقریباً با سکوت جامعه جهانی همراه بوده است و تنها ایران چند بار آن هم از طریق سخنگوی وزارت خارجه این اقدام را سبب ساز آشفتگی بیشتر اوضاع سوریه عنوان کرد.
هر چند دولت ترکیه با توجیه اینکه بنا بر ماده 51 منشور ملل متحد و در راستای حق دفاع مشروع دست به این اقدام زده است، اما با استناد به همین حقوق بین‌الملل دفاع مشروع باید از آستانه و شدت حملات برخوردار باشد که در مورد عفرین و ترکیه این مساله به هیچ عنوان صادق نیست. اگر اصل مبنی بر حقوق بین‌الملل باشد، دفاع یمنی‌ها بر پایه ماده 51 منشور ملل متحد کاملاً توجیه پذیر است، اما آنچه در قبال این حق شاهد هستیم آن است که در آستانه سومین سال حمله ائتلاف عربی به رهبری عربستان به یمن و به خاک و خون کشیدن این فقیرترین کشور عربی، سازمان ملل و حقوق بشر حمله انصارالله به عربستان را محکوم می‌کنند و اساساً 35 درصد یک جامعه را که حوثی‌ها باشند، تروریست و شورشی معرفی می‌کنند.
در چنین وضعیتی نشست سران سه کشور در ترکیه برای حل و فصل آینده سوریه، آن هم برای حمایت از تمامیت ارضی این کشور به مقداری زیادی از جنبه عملیاتی آن فاصله دارد. اصولاً سوال این است که با تجاوز ترکیه به شمال سوریه و همچنین اوضاع پیچیده تحولات این کشور، راه حل سیاسی مدنظر تمامی طرفین درگیر در این میدان چگونه محقق خواهد شد و اینکه بحث بر سر قانون اساسی سوریه در چنین حالتی تا چه میزان توجیه پذیر خواهد بود؟
آیا سایکس-پیکو به پایان خود نزدیک شده است؟
در همین رابطه علی تقوی کارشناس روابط بین‌الملل در خصوص آینده بحران در خاورمیانه معتقد است که عواملی همچون کاهش اهمیت نفت، ظهور و بروز چین به عنوان یک قدرت اقتصادی و نظامی، ورود بازیگران متعدد به بحران خاورمیانه و تغییر راهبرد آمریکا همگی از عواملی هستند که خاورمیانه را وارد وضعیت جدیدی از تحولات ژئوپلتیک کرده است.
در این میان بحران سوریه نقطه اوج این تحولات است. حضور روس‌ها در این تحولات به همراه عدم ورود مستقیم آمریکا به عرصه نزاع و درگیری در خاورمیانه که قصد دارد از طریق متحدان عربی خود مدیریت آینده تحولات منطقه را حفظ کند، باعث افزایش رقابت برای تثبیت جایگاه و نفوذ در سطح منطقه شده است. در چنین شرایطی و در حالیکه فراوانی و شدت اختلاف‌ها باعث فروپاشی کشورهای ضعیف از لحاظ دولت- ملت‌سازی شده است، این دولت‌های بی‌ثبات دیگر قادر به حفظ تمامیت ارضی خود نیستند و قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای برای کسب برتری و تثبیت و یا افزایش موقعیت خود در خاورمیانه جدید از هر ابزاری استفاده می‌کنند. بنابراین به نظر نمی‌رسد جنگی که طعم و بویی ایدئولوژیک و قومی به خود گرفته است بدون تغییرات اساسی و تعیین مرزهای جدید در این منطقه پایان یابد. در همین راستا، شاید قدرت‌های اصلی تحولات منطقه مجبور شوند برای تامین منافع خود، به تقسیم‌بندی سایکس- پیکو پایان دهند و مرزهای جدیدی بر اساس منافع و میزان قدرت خود تعریف کنند.