تحلیل و جمع بندی وضع موجود استان گیلان در مطالعات آمایش

مطالعات آمایش استان گیلان به سه پرسش راهبردی زیر پاسخ میدهد: الف) در حال حاضر استان چه موقعیتی دارد؟ (ارائه تحلیل از نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدها و اینکه در تداوم وضع کنونی، کجا میرود؟)؛ ب) استان به کجا میخواهد برود (چشم‌انداز، اهداف اصلی، اولویت‌های مبتنـی بـر جهتگیریهای آمایش)؛ پ) استان چگونه به اهداف تعیین‌شده دست مییابد؟ (برنامه و نقشه راه توسعه فضائی پایدار)

یادداشت-ابراهیم درویش رحیم آبادی-تحلیل و جمع بندی وضع موجود استان گیلان در مطالعات آمایش:برنامه آمایش استان سندی است که برای تحقق توسعه پایدار فضایی، مجموعه اهداف، راهبردها، سیاستها و برنامه های اجرایی بخشهای دولتی و غیردولتی (عمومی، خصوصی و تعاونی) استان را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و کالبدی در بر میگیرد. این برنامه در چارچوب چشم‌انداز کشور، اهداف توسعه ملی و جهت‌گیری‌های آمایش سرزمین، با رویکردی توسعه گرا، مشارکت جو، انعطافپذیر و آینده نگر تهیه میشود.

مطالعات آمایش استان گیلان به سه پرسش راهبردی زیر پاسخ میدهد: الف) در حال حاضر استان چه موقعیتی دارد؟ (ارائه تحلیل از نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدها و اینکه در تداوم وضع کنونی، کجا میرود؟)؛ ب) استان به کجا میخواهد برود (چشم‌انداز، اهداف اصلی، اولویت‌های مبتنـی بـر جهتگیری های آمایش)؛ پ) استان چگونه به اهداف تعیین‌شده دست مییابد؟ (برنامه و نقشه راه توسعه فضائی پایدار)

قابلیت ها و توان های استان گیلان در حوزه های مختلف

سرمایه ‏های طبیعی و مکانی

بالاترین سرانه منابع آب و جنگل ایران
برخورداری از تنوع طبیعی و ظرفیت‌ بالای محیط زیستی در قیاس کشوری
ردپای اکولوژیک گیلان کمتر از میانگین ایران
وجود جنگل های هیرکانی، تالاب انزلی، پارک ملی بوجاق و پناهگاه ‏های حیات وحش همچون منابع ارزشمند جهانی
جلگۀ سفیدرود با بزرگترین رود شمال و دومین رود بلند ایران
موقعیت جغرافیایی ممتاز در دسترسی به ارتباطات آزاد دریائی با چهار کشور حوزۀ خزر و قرارگیری در انتهای ارتباط زمینی و دریائی کریدور جنوب-شمال کشور
وجود کریدور ساحلی خزر با امکان ارتباط زمینی کشور با شرق اروپا

سرمایه‏ های فرهنگی و اجتماعی

خصیصۀ همزیستی و گشودگی اجتماعی در کنار پیشینه‌های فرهنگی قوی در گیلان
تدابیر بوم‏آورد در زیست و فعالیت پایدار تاریخی در گیلان (خانه و انبار سازی، تامین آب، ماهیگیری، زراعت و مانند آن)
وحدت اجتماعی قابل توجه به‏رغم تنوع قومیتی
پیوندهای فرهنگی مردم گیلان با جوامع قفقاز (ایران بزرگ تا دویست سال پیش)
پائین بودن نرخ آسیب‏ های اجتماعی در گیلان
دارای سابقۀ تاریخیِ تمدنسازِ مارلیک
پیشینۀ تاریخی پیشتاز در تحولات سازندۀ ایران (مانند: آل زیار، آل بویه، مشارکت در انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی)
برخورداری از آثار ارزشمند تاریخی دوره‏های مختلف و مناظر زیبای انسان ‏ساخت
ظرفیت و پیشآهنگی”اولین‌ها“ در شهر رشت

سرمایه ‏های اقتصادی

قابلیت طبیعی تولید با بهره وری بالای محصولات ویژه (برنج، چای، زیتون، فندق، ابریشم، کیوی، گیاهان داروئی، شیلات …)
سابقۀ پیشتازی در صنایع ابریشم، نساجی، شیلات، چوب، الکتریک و اخیرا داروسازی
امکان بهره‏برداری از منابع و فعالیت ‏های دریائی مرسوم (شیلات، گردشگری، حمل و نقل، نفت و گاز) و نیز منابع دریائی نوین (انرژی‏ های تجدید‏پذیر، پرورش ماهی و کشاورزی آبی، زیست‏ فناوری، معادن دریائی و صنایع و خدمات پشتیبانی آنها)
وجود تنوع فعالیتی بالا و غلبه فعالیتی منطبق بر قابلیت‏های طبیعی
موفقیت نسبی در کیفیت محیط کسب و کار
دارا بودن بندر انزلی با سابقه بازرگانی موفق با قفقاز و اروپا؛ تنها منطقه آزاد سواحل شمال
اشتیاق ملی به سرمایه گذاری در گردشگری و اسکان در استان گیلان
دارای واحدهای بهره برداری دهقانی خانوادگی

سرمایه‏ های کالبدی و نهادی

شهر بزرگ رشت با سطح بالای مدیریت و تسلط در خدمات رسانی سراسر گیلان
وجود مراکز شهری متعدد با پوششِ مناسب استان برای خدمات‏رسانی
تنها منطقۀ آزاد تجاری ایران در ساحل خزر
برخورداری نسبتاً مناسب از امکانات زیرساختی ملی و منطقه‌ای (راه، راه آهن، فرودگاه، بندرگاه، انرژی/ نیرو، شبکه آب و آبیاری، مخابرات، اینترنت و فیبر نوری)
اتصال آزادراهی جدید گیلان به کشور و نیز ریلی به بنادر خلیج فارس
وجود فضاهای بهره ‏برداری نشده برای رشد و توسعه به ‏ویژه در غرب استان
وجود گرایش‌های فضایی همگرا _ واگرا، تعداد کافی شهر در فواصل مناسب و محورهای مستعد الگوی شبکه‌ای در جلگه
دارای نواحی و سکونتگاه ‏های بومی با مناظر زیبا و مناسب گردشگری طبیعت ‏محور

جمع بندی وضع موجود استان

شناسایی و توجه به موضوعات و مسائل راهبردی یکی از فعالیت‌های مهم در تدوین اهداف کلان و خرد برنامه‌ریزی است. در واقع ماهیت راهبردی، برنامه‌ریز را از پرداختن به جزئیات غیرضروری و فرعی منع می‌سازد. پاسخ‌گویی به این مهم در گرو تشخیص و تحلیل وضعیت موجود استان در بخش‌های مختلف مطالعاتی و استخراج مهم‌ترین امکان‌ها و محدودیت‌های گوناگون آن و تولید مسائل راهبردی در فضای بینابینی و تلفیقی است.

این مسائل، موضوعات اساسی از جنس خطرها، نگرانی‌ها و احتمال‌هایی ـ چه درونی و چه بیرونی ـ هستند که باید به آن‌ها توجه کرده و برای مواجهه با نگرانی ها و احتمال های منفی پیشرو چه کاهش و چه از میان بردن ـ و استفاده از دارایی‌ها، راهکارهایی تجویز شود. از اینرو، علاوه بر فائق آمدن بر نگرانی ها و احتمال ها، به تداوم و گسترش پایدار توسعه مبتنی بر بیشینه سازی بهره برداری از دارایی‌ها توجه خواهد شد. بر این اساس مهم‌ترین دارایی‌های در اختیار استان گیلان، به صورت فشرده به شرح زیر بیان می‌شوند:

۱- برخورداری از تنوع طبیعی و ظرفیت‌های بالای محیط زیستی با توجه به موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌هایی ممتاز ناحیه خزری،

۲- پایداری نسبی شاخص‌های رشد جمعیت استان در زمینه کاهش نرخ مرگ و میر عمومی، گرایش به افزایش میزان باروری عمومی و مهاجرپذیر بودن استان،

۳- وجود خصیصه گشودگی فرهنگی در کنار پیشینه‌های تاریخی قوی، تنوع قومی و غنای فرهنگی استان،

۴- نرخ اشتغال فزاینده و نرخ مشارکت اقتصادی بالاتر از سطح ملی،

۵- وجود تنوع فعالیتی بالا و غلبه فعالیتی منطبق بر پتانسیل‌های طبیعی و زمین‌مبنا در کنار امکان گسترش اقتصاد دریامحور و فعالیت‌های قابل رقابت در سطح بین‌المللی با توجه به مرزهای آبی، پتانسیل‌های منطقه آزاد انزلی و آستارا،

۶- برخورداری از طیف متنوعی از جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی ـ تاریخی و انسان‌ساخت با شهرت و عملکرد ملی و بین المللی در استان با قابلیت تبدیل تقاضای بالقوه به تقاضای بالفعل،

۷- اتخاذ رویکرد منطقه‌محور به جای مرکز محور در تصمیم‌گیری‌های فضایی نهادهای دارای نفوذ و صلاحیت در استان،

۸- وجود گرایش‌های فضایی همگرا ـ واگرا، تعداد کافی شهر در فواصل مناسب و محورهای شهر به شهر برای شکل‌گیری و تکوین الگوی فضایی شبکه‌ای در استان،

۹- قرارگیری در مسیر کریدور شمال ـ جنوب (نوستراک) و برخورداری نسبی از امکانات (فرودگاه، بندر و …) و شبکه حمل‌ونقلی نسبتاً مناسب از نظر تنوع (جاده‌ای، هوایی و دریایی) و سلسله‌مراتب با بهره‌برداری از راه‌آهن قزوین ـ رشت ـ انزلی و آستارا،

۱۰- برخورداری نسبتاً مناسب از امکانات زیرساختی ملی و منطقه‌ای (انرژی، نیرو، نفت، آب و فاضلاب، مخابرات، اینترنت، فیبر نوری) در کنار بالا بودن پتانسیل استان در زمینه استفاده از انرژی‌های نو و میدان عظیم گازی در دریای خزر،

۱۱- امکان گسترش فعالیت‌های دانش‌بنیان و با فناوری بالا به ویژه در بخش‌های صنعتی و کشاورزی و افزایش بهره‌وری و ارزش افزوده اقتصادی با توجه به پتانسیل‌های منطقه آزاد انزلی و پارک‌ علم و فناوری گیلان و مراکز رشد وابسته به آن.

همچنین مهم‌ترین مسائل راهبردی که آمایش استان گیلان با آن مواجه خواهد شد، به صورت فشرده به شرح زیر خواهند بود:

۱- آسیب‌پذیری بالای طبیعی و مخاطره‌ای استان و نگرانی از تخریب اکوسیستم جنگلی و دریایی حساس آن در پی بهره‌گیری غیرمسئولانه و بیش از حد منابع طبیعی در بارگذاری فضایی و کالبدی و تغییرات سیمای سرزمین،

۲- عدم تعادل و توازن کمی و کیفی جمعیت و بر هم خوردن ساختار جمعیتی استان در ترکیب جوانی و پیری، ترکیب شهری و روستایی، ترکیب پراکنش مرکز و پیرامون جمعیت، ترکیب نسبت مرد و زن و ترکیب بومی و مهاجر،

۳- وجود سطح بالای تعارضات و آسیب‌های اجتماعی در استان و شکل‌گیری چرخ‌های معیوب تضعیف‌کننده سرمایه اجتماعی و ساختارهای فرهنگی،

۴- خروج نیروی فعال از مناطق روستایی و عدم توازن در پراکنش و ترکیب نیروی انسانی فعال و شاغل در سطح مناطق شهری و روستایی استان،

۵- عقب‌ماندگی جنبه‌های اقتصادی و پایین‌بودن سهم استان نسبت به کشور و افزایش شکاف بین این دو در کنار عدم وجود فعالیت استراتژیک و دریامحور در استان به عنوان عامل موتور رشد در آن،

۶- نبود ترکیب و پیوندهای کارکردی پسین و پیشین قوی میان گروه‌‌های اصلی فعالیت اقتصادی استان و عدم تکمیل چرخه‌های تولید مبتنی بر مزیت‌های اقتصادی استان با رویکرد صادرات محور،

۷- نبود زنجیره‌های ترکیبی گردش‌گری (جاذبه‌ها، امکانات و …) و تمرکز و فشار بر برخی از نقاط گردش‌گری به جای توزیع متناسب آن در سطح استان،

۸- تشتت و تفرق فضایی- عملکردی ناشی از تعدد نهادهای مدیریتی در سطوح مختلف و عدم وجود هماهنگی و روابط تعریف شده میان آن‌ها در کنار نبود سازوکارهای لازم جهت ترویج مشارکت،

۹- نبود تعادل و توازن در توزیع و پوشش فضایی خدمات (پایه، برتر و پشتیبان ‌گردش‌گری)، کانون‌های کشاورزی، صنایع بزرگ در کنار عدم تعادل فضایی کانون‌های شهری و پیشروی به سمت الگوی نخست شهری،

۱۰- حجم ترافیکی بالا، ناکارآمدی و بهره‌وری نامناسب از شبکه ارتباطی و امکانات جابه‌جایی بار و مسافر و نبود رابطه هم‌افزا و مکمل بین امکانات متنوع حمل‌ونقل دریایی، هوایی و جاده‌ای و ریلی،

۱۱- توزیع نامتعادل امکانات زیرساختی در سطح استان در کنار ناکارآمدی سیستم‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب در اغلب شهرهای استان و آلودگی آب‌های سطحی (دریا، تالاب‌ها و رودخانه‌ها) و زیرزمینی ناشی از نشت فاضلاب‌های شهری به درون آن‌ها،

۱۲- بی‌توجهی به فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی با فناوری بالا و خدمات دانش‌بنیان و گرایش به سمت فعالیت‌های فاقد توجیه‌پذیری با توجه به موقعیت و شرایط زیست محیطی استان.

*کارشناس ارشد برنامه ریزی و آمایش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان